Gmina miejsko – wiejska Pasłęk jest jedną z 9 jednostek administracyjnych (gminy: Elbląg, Gronowo Elbląskie, Tolkmicko, Młynary, Milejewo, Markusy, Rychliki, Godkowo, Pasłęk) wchodzących w skład powiatu elbląskiego. Położona jest w jego południowo – wschodniej części i sąsiaduje od północy z gminami Milejewo i Młynary, od zachodu z gminami Elbląg i Rychliki, od południa z gminami Małdyty i Morąg (wchodzącymi w skład powiatu ostródzkiego), natomiast od wschodu z gminą Godkowo i gminą Wilczęta (powiat braniewski). Odległość gminy Pasłęk od większych ośrodków miejskich przedstawia się następująco:
Poza Elblągiem oraz administracyjnym wpływem Olsztyna oddziaływanie pozostałych ośrodków o znaczeniu ponadregionalnym jest niewielkie. Powierzchnia gminy Pasłęk wynosi: 26439 ha, gmina liczy 20,1 tys. mieszkańców, w tym miasto Pasłęk - 12,6 tys.
Gmina miejsko – wiejska Pasłęk, zgodnie z podziałem Polski na jednostki fizyczno – geograficzne wprowadzonym przez J. Kondrackiego (1998), położona jest w obrębie:
PROWINCJI: Niżu Środkowoeuropejskiego,
PODPROWINCJI: Pobrzeży Południowobałtyckich i Pojezierzy Południowobałtyckich,
MAKROREGIONÓW: Pobrzeża Gdańskiego i Pojezierza Iławskiego (dla tej jednostkipodziału na mezoregiony nie przeprowadzono),
MEZOREGIONÓW: Równiny Warmińskiej, Wysoczyzny Elbląskiej.
Równina Warmińska znajduje się na wschód i południowy wschód od Wysoczyzny Elbląskiej nad rzekami Baudą i dolną Pasłęką, zajmując obszar około 640 km2. Powierzchnia równiny pochyla się ogólnie w kierunku północnym i opada stopniem terenowym do ciągnącego się wzdłuż Zalewu Wiślanego Wybrzeża Staropruskiego. Na południu granica z Pojezierzem Iławskim zaznacza się kilkudziesięciometrową różnicą wysokości oraz zmianą typu krajobrazu z równinnego na pojezierny i biegnie na południe od Pasłęka nad rzeką Wąską. Zastoisko warmińskie nie sięgało w okolice Pasłęka, gdzie powierzchnię terenu buduje glina morenowa.
Pojezierze Iławskie jest symetrycznym odpowiednikiem Pojezierza Wschodniopomorskiego, przy czym dzieli je Dolina Dolnej Wisły traktowana jako odrębny makroregion. Południową granicę Pojezierza Iławskiego wyznacza zasięg fazy pomorskiej i dolny bieg dopływu Wisły – Osy, a na wschodzie częściowo dolina Drwęcy. Na północy charakteryzowana jednostka graniczy z Żuławami Wiślanymi i Równina Warmińską, a od wschodu łączy się z Pojezierzem Olsztyńskim. Wysokości nad poziom morza wzrastają w kierunku północno – wschodnim od 50 – 60 m na krawędzi dolny Wisły do 140 m. Region obejmuje powierzchnię 4230 km2. Pojezierze Iławskie obfituje w jeziora, spośród których jeziora Drwęckie i Jeziorak połączone są zabytkowym Kanałem Elbląskim z połowy XIX wieku m.in. przez Jezioro Drużno.
Północne krańce gminy Pasłęk leżą w obrębie Wysoczyzny Elbląskiej, która obejmuje 450 km2 falistej kępy wysoczyznowej dochodzącej do 197 m i opadającej stromymi stokami ku Zalewowi Wiślanemu i Żuławom Wiślanym, a mniej wyraźnie ku Równinie Warmińskiej. Znaczna wysokość względna wysoczyzny przyczyniła się do powstania głębokich rozcięć erozyjnych.
Ważną rolę w krajobrazie gminy odgrywa rzeka Wąska. Od granicznej miejscowości gminy Cieszyniec, zbocza doliny są silnie podcięte przez zakola rzeki i porozcinane bocznymi dolinkami podobnymi do jarów. Silna erozja, zaznaczająca się w dolinie, związana jest z nisko położoną bazą erozyjną.
W celu zachowania piękna krajobrazu tego odcinka doliny Wąskiej zaklasyfikowano go do Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Wąskiej. W obrębie OCHK rzeki Waskiej położone jest kąpielisko miejskie z parkiem leśnym utworzone w 1926r., a przekształcone w 1994r. w Park Ekologiczny im. Stanisława Pankalli. S. Pankalla (1926-1994) - patron PE - był cenionym leśnikiem i miłośnikiem przyrody ziemi pasłęckiej. Ten uroczy, malowniczo położony zakątek pasłeckiej krainy jest miejscem wypoczynku i rekreacji dla szukających wytchnienia mieszkańców miasta. W środkowej części parku znajduje się jezioro (zasilane wodami Wąskiej) o oficjalnej nazwie Jeziorko.
W południowo-zachodniej, granicznej części gminy znajduje się zespół pochylni Kanału Ostódzko-Elbląskiego zbudowanych wg projektu inż. I. Steenke.
Na 10 km odcinku, między jeziorem Drużno na poziomie 0,3m n.p.m., a leżącym na wysokości 99,9m n.p.m. jeziorem Piniewskim (wieś Awajki) dla pokonania różnic wysokości skonstruowano pochylnie, po których statki na platformach podciągane są lub opuszczane energią wody spadającej na koła. Są to pochylnie: Całuny Nowe, Jelenie, Oleśnica, Kąty, Buczyniec. Za pomocą pochylni Kanał opuszcza Żuławy Wiślane przechodząc na teren Pojezierza Iławskiego. Strefa ta tworzy Obszar Chronionego Krajobrazu Kanału Ostródzko-Elbląskiego. walory przyrodnicze, unikatowość pochylni Kanału sprawia, że stanowi on zabytek kulturowy na skalę światową i jest jedną z największych atrakcji turystycznych w świecie.
Na terenie gminy Pasłęk znajduje się jeden rezerwat przyrody. Jest ot rezerwat leśny "Kruki Pasłęckie" położony w południowo-wschodniej części gminy, na północny-wschód od Kwitajn. Ochronie podlega tu fragment lasu liściastego z pojedynczymi, pomnikowymi dębami w wieku ponad 250 lat.
W bogatym krajobrazie historycznym gminy ważną rolę obok średniowiecznych zamków, kościołów odgrywały i odgrywają malownicze pałace i dwory. Historyczny pejzaż tej ziemi tworzyły wielkoobszarowe średnie i małe majątki ziemskie.
Punktem centralnym w realizacji przestrzennej dawnego majątku ziemskiego była zawsze rezydencja właścicieli stroną frontową zwrócona w kierunku podwórza gospodarczego; z drugiej jej strony położony był park, ogród, związane często z rzeką, strumieniem, stawem.
Gmina Pasłęk to bardzo atrakcyjny pod względem przyrodniczym i kulturowym obszar. Wędrówka po nim daje wiele satysfakcji. Obszar gminy posiada wielką spuściznę pokoleń. Gmina Pasłęk - non stop - zaprasza do zwiedzania, odwiedzania, penetrowania, podziwiania,...
Charakterystyczną cechą krajobrazu gminy Pasłęk jest jego duże zróżnicowanie, wynikające z położenia w obrębie dwóch odmiennych jednostek fizjograficznych wyższego rzędu (Pobrzeży Południowobałtyckich i Pojezierzy Południowobałtyckich). Przejawia się to między innymi zróżnicowanymi formami ukształtowania terenu oraz stosunkami wysokościowymi, co omówiono poniżej.
Północny fragment gminy Pasłęk, w okolicy Rogowa i Borzynowa położony jest na południowym skłonie obszaru Wysoczyzny Elbląskiej. Teren opada od wysokości 110 - 120 m w Rogowie do 30 - 45 w Aniołowie i Borzynowie, u podstawy skłonu wysoczyzny.
Dalej na południe, równoleżnikowy pas terenu, sięgający po południowe granice miasta Pasłęk, położony jest w obrębie Równiny Warmińskiej. Ta część równiny znajduje się na wysokości 10 - 50 m n.p.m. Budują ją ilaste gliny zwałowe, sporadycznie nadbudowane piaskami, żwirami i głazami moren czołowych. Opisywany fragment Równiny Warmińskiej w części północnej odwadnia równoleżnikowa dolina Elszki, w części południowej dolina rzeki Wąskiej. Najniżej położonym obszarem są okolice wsi Krosno, Rzeczna czy Zielony Grąd, gdzie powierzchnia terenu obniża się do 10 – 15 m n.p.m., by na granicy charakteryzowanej jednostki administracyjnej (okolice wsi Krosienko) osiągnąć rzędną 3,1 m n.p.m.
Południowa część gminy Pasłęk położona jest już na obszarze Pojezierza Iławskiego Teren podnosi się od wysokości około 70 m w Nowej Wsi do 165,2 m n.p.m. w południowej części gminy, koło Zielonki Pasłęckiej. Różnica pomiędzy skrajnymi punktami występującymi na obszarze charakteryzowanej jednostki administracyjnej wynosi około 162 m, a 2 skrajne punkty oddalone są od siebie w linii prostej o 13,5 km.
Jak wynika z powyższego opisu, cały obszar gminy Pasłęk pochylony jest wyraźnie ze wschodu na zachód. Podobnie jest z południa na północ, przy czym najniżej położony obszar znajduje się w części środkowej, w dnie doliny rzeki Wąskiej. Pomiędzy wyraźnie zaznaczającymi się w morfologii terenu wysoczyznami ograniczającymi gminę od południa i od północy, znajduje się obniżenie - Zastoisko Pasłęckie – rozcięte rzeką Wąską i jej dopływami.
Podsumowując, na obszarze charakteryzowanej jednostki administracyjnej występują 3 typy krajobrazu naturalnego: krajobraz nadmorski, krajobraz młodoglacjalny oraz krajobraz dolin i równin akumulacyjnych. Krajobraz nadmorski obserwowany jest w peryferycznej zachodniej części gminy. Wytworzył się on pod wpływem stosunkowo młodych procesów geomorfologicznych zachodzących na wybrzeżu. Krajobraz młodoglacjalny – reprezentowany przez Pojezierze Iławskie oraz Wysoczyznę Elbląską - występuje na znacznym obszarze gminy Pasłęk i cechuje się dużą ilością zagłębień bezodpływowych, rynien polodowcowych oraz bardzo słabym drenażem naturalnym. Natomiast ostatni z typów krajobrazu związany jest z dolinami rzecznymi, w tym z doliną rzeki Wąskiej. Charakterystyczne dla niego jest płytkie występowanie wód gruntowych oraz okresowe zalewy wód rzecznych.
Duże zróżnicowanie ukształtowania ternu obserwowane w gminie jest czynnikiem warunkującym znaczną dynamikę zjawisk i procesów przyrodniczych. Ponadto położenie na styku odmiennych jednostek fizyczno – geograficznych powoduje dużą atrakcyjność krajobrazową gminy i warunkuje rozwój turystyki.
Obszar gminy Pasłęk, podobnie zresztą jak obszar całego powiatu elbląskiego, należy wg Atlasu hydrologicznego Polski, (Stachy 1987) do pomorsko - warmińskiego regionu klimatycznego. Według klasyfikacji W. Okołowicza i D. Martyn (1979) jest to region klimatyczny mazurski, aczkolwiek charakteryzowana jednostka administracyjna, a zwłaszcza jej północno – zachodnia część, leży w strefie wpływów Bałtyku, co bardziej uzasadniałoby jej przynależność do regionu pomorskiego.
Średnia roczna temperatura powietrza w gminie mieści się w przedziale od 7,6oC w północnej części charakteryzowanej jednostki administracyjnej do 7,3oC w jej południowej części. Średnie roczne wartości temperatury powietrza odnotowywane w gminie Pasłęk są wyższe od temperatur północno – wschodniej Polski (Pojezierza Suwalskiego i wschodniej części Pojezierza Mazurskiego) o około 1,5oC, ale równocześnie są niższe od temperatur południowo – zachodnich obszarów kraju o około 1,0oC.
Średnia temperatura najzimniejszego miesiąca w roku – stycznia - waha się od -1,7oC w północno – wschodniej części gminy do -2,5oC w części południowo – zachodniej. Najcieplejszym miesiącem jest natomiast lipiec, dla którego średnia temperatura powietrza wynosi około 17,8oC.
Na podstawie danych z wielolecia (1985–1994) zaobserwowanych na stacji Elbląg stwierdzono znaczną przewagę w występowaniu wiatrów z kierunków SE, S oraz SW, przy czym na przestrzeni roku cechowały się one dość znacznym zróżnicowaniem. Średnia prędkość wiatrów w skali rocznej utrzymywała się na poziomie 3,4 m/s. Najsilniejsze wiatry występowały wiosną, jesienią i zimą. Ilość dni występowania ciszy i wiatrów słabych była dosyć niska.
Wielkość średnich miesięcznych sum opadów scharakteryzowano w oparciu o dane ze stacji IMGW Pasłęk (1961-1980), Słobity (1968-1980) i Dobry (1964-1980). Stacja Pasłęk jest reprezentatywna dla północnego skłonu Pojezierza Iławskiego, stacja Słobity dla południowo – wschodniego skłonu Wzniesienia Elbląskiego, natomiast stacja Dobry dla Równiny Warmińskiej. Poniżej w formie graficznej przedstawiono średnie miesięczne sumy opadów w roku przeciętnym, wilgotnym oraz suchym dla każdej z wymienionych stacji.
Dla posterunku Pasłęk średnia wartość opadu z wielolecia wynosiła 700 mm. W rocznym rozkładzie opadów obserwowano przewagę półrocza letniego nad zimowym – w okresie od maja do czerwca występowało ponad 60% rocznej sumy opadów. Najwyższe miesięczne sumy opadów występowały natomiast w lipcu i wynosiły od 84 do 100 mm, podczas gdy najniższe notowano w lutym (26 – 35 mm) i marcu (34 – 36 mm). Na uwagę zasługuje również fakt, że obszar gminy Pasłęk charakteryzują wyższe roczne sumy opadów niż regiony nadmorskie. Liczba dni z opadem większym lub równym 1,0 mm mieści się w przedziale 100 – 110 dni i jest stosunkowo równomiernie rozłożona w ciągu roku, przy czym w okresie letnim i zimowym jest to po około 10 dni, a na okresy przejściowe przypada mniej więcej po 7,5 dnia. Liczba dni z opadem silnym, czyli powyżej 1,0 mm, jest niewielka i wynosi na obszarze charakteryzowanej jednostki administracyjnej około 12 – 15 dni.
Rozkład przestrzenny parowania terenowego (rozumianego jako parowanie w wolnych powierzchni wodnych, jak też parowanie z gleby) jest mało zróżnicowany w granicach gminy Pasłęk. Z informacji zawartych w Inwentaryzacji przyrodniczej gminy Pasłęk (1997, tom II) wynika, że wartości tego parametru pomierzone w latach 1951 – 1960 mieściły się w przedziale 350 – 400 mm. Wilgotność względna powietrza wyrażona w % i pomierzona na stacjach Elbląg oraz Prabuty (1951 – 1994) wynosiła odpowiednio 80 i 79%.
Wyraźne zróżnicowanie przestrzenne wynikające z położenia gminy na styku 3 odmiennych jednostek fizyczno – geograficznych: Wysoczyzny Elbląskiej, Równiny Warmińskiej i Pojezierza Iławskiego, przejawia się w strukturze jej zagospodarowania.
Ponadto uwzględniając zewnętrzne oraz wewnętrzne uwarunkowania charakteryzowanej jednostki administracyjnej, w tym potencjał środowiska przyrodniczego i kulturowego, a także uwarunkowania wynikające ze studium i strategii województwa warmińsko – mazurskiego, na obszarze gminy Pasłęk wydzielono następujące strefy strukturalno – przestrzenne (Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Pasłęk, 2000):
Dodatkowo w powyższych rozważaniach należy uwzględnić zagospodarowanie przestrzenne miasta Pasłęka, w obrębie którego wydzielono obszary: koncentracji usług ogólnomiejskich, mieszklano – usługowe, przemysłowo – składowe, o funkcjach turystyczno – rekreacyjnych, terenów sportowych, oraz terenów zieleni.
Całkowita powierzchnia gminy Pasłęk wynosi 264,39 km2, z czego 11,39 km2 zajmuje miasto Pasłęk. Na strukturę osadniczą gminy składają się 34 sołectwa. Łącznie w granicach charakteryzowanej jednostki administracyjnej znajduje się 68 miejscowości wiejskich oraz miasto Pasłęk.
